Historia

Autor: Krzysztof Szczypiorski
Artykuł ukazał się w piśmie parafii NNMP "Logos" - Nr 4 i 5 z 1998 r.
© Photogaphy by Mariusz Wojda

Historia kościoła pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny sięga początków XV wieku, kiedy to rycerz Janusz z Gościańczyc herbu Prus III podjął zabiegi wokół spraw dotyczących założenia miasteczka i jednocześnie parafii, ze staraniem uzyskania erekcji parafii.

Utworzenie parafii łączyło się ze sporymi nakładami majątkowymi, gdyż fundator musiał wyznaczyć jej należyte uposażenie, które wzbogacał biskup sporządzający akt erekcyjny dodatkowym nadaniem dziesięcin. Do obowiązków fundatora należało też wzniesienie kościoła i plebanii. Należy sądzić, że pierwszy kościół drewniany, który zbudowano na początku XV wieku /erekcja parafii w 1422 roku/ był dobrze uposażony i miał od razu dwóch wikarych. Wynikało to z faktu połączenia tworzenia parafii z lokacją miasteczka /Menska/.

Kościół parafialny został wzniesiony zapewne w tym samym miejscu, w którym znajduje się dzisiaj. Niewielkie zniesienie terenu jakby zachęcało do jego zbudowania. Przy kościele zaczął się kształtować cmentarz miejski. Dokument erekcyjny parafii nie dotrwał do naszych czasów. Istniał on jeszcze, lub jego odpis w roku 1661, kiedy to wizytacje parafii przeprowadzał biskup poznański Tolibowski. Parafia bowiem należała wówczas do archidiecezji poznańskiej.

Świątynia drewniana została w XVI wieku rozebrana i ponownie wzniesiona przez potomków Janusza z Gościańczyc /noszących już przydomek Mińscy/, z cegły palonej.

W 1530 roku część dóbr mińskich przeszła w posiadanie kasztelana sochaczewskiego, a później i sandomierskiego - Mikołaja Wolskiego. Utworzył on w swej części miasteczko, które od swej funkcji nazwał Sendomierzem. Sprawiło to, że kościół miński stał się również świątynią mieszkańców tej miejscowości. Senodmierz istniał do 1695 roku, gdy został wchłonięty przez rozrastający się Mińsk.

Mikołaj Wolski posiadł w kościele kaplicę św. Trójcy. W niej właśnie biskup poznański Benedykt Izbieński erygował 4 VII 1548 roku altarię* pod wezwaniem Bożego Ciała, św. Mikołaja i św. Benedykta. Ustanowił również czterech mansjonarzy*, nadając na ich uposażenie dziesięciny w Janowie. Wdowa po Mikołaju, Anna z Glińskich wraz z synami: Stanisławem /prałatem kustoszem, później biskupem płockim/, Mikołajem i Zygmuntem dodała włókę ziemi i czynsz 25 florenów rocznie ze wsi Długa na uposażenie prepozyta* owych mansjonarzy.

W 1591 roku wojewoda łęczycki i podkanclerzy wielki koronny, Stanisław Miński, związał, z ołtarzem w nowej kaplicy swojego rodu pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, trzech mansjonarzy.
W tym okresie kościół posiadł także i inne fundacje, nie tylko właścicieli miasta. Przy mińskiej farze istniały trzy kaplice rodowe: Mińskich, Wolskich i Arynków, były one jednocześnie miejscem ostatecznego pochówku zmarłych z tych rodzin.

Na uposażenie kościoła w tym czasie składały się: wieś Targówka, dziesięciny z Mińska i wsi Mistowa, należącej wówczas do Hlebowicza i wsi Kędzierak będącej własnością Stanisława Mińskiego.

Oprócz kościoła parafialnego znajdowały się wówczas w Mińsku: kościół drewniany p.w. Św. Krzyża usytuowany w miejscu, gdzie dziś stoi smukła wąska kapliczka ceglana z pierwszej połowy XVIII wieku /u zbiegu ulic Kościelnej i Budowlanej/, kościół p.w. św. Stanisława / nie znamy jego umiejscowienia/ i kościółek p.w. Świętego Ducha.

Szpital i kościółek p.w. Świętego Ducha wybudowano dzięki hojności Anny Mińskiej - dziedziczki wsi Pniewnik - na podstawie zezwolenia biskupa poznańskiego Benedykta Izbieńskiego, z dnia 21 kwietnia 1557 roku. Anna Mińska uposażyła go łanem roli - zwanym wójtowskim i ogrodem - zwanym gądkowskim, biskup dodał do tego uposażenia dziesięcinę snopową z Woli Zalewskiej, wsi wówczas nowo założonej na ośmiu łanach miary chełmskiej. Król Zygmunt August przywilejem w Piotrkowie, dnia 2 marca 1563 roku, uwolnił ten łan szpitalny od wszelkich ciężarów miejskich i krajowych.

Pod koniec XVI wieku w jednym z pożarów miasta, fara mińska uległa spaleniu. Została odbudowana w pierwszym dziesięcioleciu XVII wieku, a ostatnie prace restauracyjne przeprowadzono w 1629 roku. Kościół odbudowywał własnymi nakładami Stanisław Miński, a po jego śmierci w 1607 roku - rodzina. To właśnie w tej niewykończonej jeszcze świątyni wczesną jesienią 1607 roku, król Zygmunt III Waza wraz z małżonką Konstancją modlił się za duszę zmarłego w dalekiej Padwie /i tam pochowanego/ swego podkanclerzego.

Do odbudowy i uświetnienia wnętrza świątyni przyczyniała się także okoliczna szlachta i mieszczaństwo. W 1617 roku Stanisław Warszycki zapisał na rzecz kościoła znaczną sumę pieniędzy, dzięki której zakończono jego odbudowę. Fundowano nowe ołtarze w farze i kaplicach, z których było w pierwszej połowie XVII wieku aż 12 konsekrowanych. Kościół posiadł też dwoje organów i stałego organistę.

Przy świątyni zawiązane były następujące bractwa, które posiadały w niej własne osobne ołtarze: Bractwo Literackie /tzn. duchowne/, Bractwo Bożego Ciała, Bractwo Różańcowe, Bractwo Kuśnierskie i Bractwo Szewskie. Istnienie tych bractw przy kościele parafialnym świadczy o dużej liczebności środowiska mieszczańskiego i jego zamożności, jest też rzadkim przykładem na ówczesnym Mazowszu.

Bractwo Różańcowe, związane było, jak można przypuszczać, z ołtarzem Matki Bożej Różańcowej ufundowanym przez Wolskich w ich kaplicy. Nie jest wykluczone, że gromadziło ono, przynajmniej na początku - w większym stopniu mieszkańców Sendomierza.

Należy podkreślić, że w tym czasie kościół miński był jedną z najznakomitszych świątyń Mazowsza i posiadał w swym wnętrzu wiele dzieł sztuki. Były nimi m.in.: obraz Madonny w kaplicy rodowej Mińskich - przywieziony z Włoch przez Stanisława Mińskiego oraz dwa piękne obrazy w kaplicy Arynków. Odnotowano je w protokóle wizytacji parafii przez biskupa Wawrzyńca Goślickiego w 1603 roku. Obrazy te nie dotrwały do naszych czasów, zaginęły w czasie potopu szwedzkiego.

Odbudowę spalonego kościoła zakończył kanonik warszawski, długoletni proboszcz mińskiej fary - ks. Prokop Kostecki. Konsekrację świątyni w 1629 roku dokonał sufragan i opat płocki ks. Stanisław Starczewski, który poświęcił również wielki ołtarz św. Anny i św. Mikołaja.

Ówczesna świątynia przedstawiała sobą styl gotycki /świadczy o tym zachowana absyda/, posiadała jedną nawę i krótkie prostokątne prezbiterium - równej z nawą szerokości oraz ustawioną za prezbiterium zakrystią.

Od 1795 roku mińska parafia należała do diecezji lubelskiej oraz dekanatu liwskiego i garwolińskiego. W 1818 roku na podstawie bulli Papieża Piusa VII "Ex imposita nobis" zostaje przydzielona do arcybiskupstwa warszawskiego.
Pod koniec 1831 roku cmentarz przykościelny został zamknięty dla nowych pochówków. Nowy cmentarz ukształtował się w miejscu, gdzie (wg E. Hamberga) generał rosyjski Puzyrewski rozbił w Mińsku broniące się resztki oddziałów Wojska Polskiego w ostatnich dniach Powstania Listopadowego. Swoim żołnierzom rozkazał zdobyć zamek stojący na wzgórzu (czyżby zaginiony pałac Mińskich?) i zlikwidować broniącą go załogę. Rozkaz został wykonany dokładnie, polskich żołnierzy wycięto w pień, a zamek dokładnie zburzono. Po odejściu Rosjan mieszkańcy miasta pogrzebali poległych tam, gdzie oni padli. Dało to początek nowemu cmentarzowi, który dotrwał do naszych czasów.

W latach 40-tych XIX wieku staraniem i środkami hr. Stanisława Jezierskiego, który od 1807 roku był właścicielem miasta, przebudowano fasadę kościoła ze stylu gotyckiego na styl klasycystyczny. Zlikwidowano wówczas przypory (skarpy) w nawie głównej, zastępując je dla zrównoważenia sklepienia śrubami rzymskimi. Rozebrano wówczas także zaniedbane dwie z trzech kaplic rodowych i skasowano całkowicie cmentarz przykościelny. Nie znamy nazwiska architekta, który zaprojektował klasycystyczną fasadę kościoła (przypuszczalnie jego projektu jest też przebudowa pałacu mińskiego ze stylu rokokowego na styl klasycystyczny, która miała miejsce w tym samym okresie). Być może prace te należy łączyć z osobą architekta Henryka Marconiego (1792-1863), według którego projektu w latach 1847-1853 wybudowano budynek starostwa przy placu Kilińskiego.

Dzisiejszą formę uzyskał Kościół w latach 1908-1911, kiedy to według projektu Józefa Dziekońskiego zostały dobudowane boczne nawy, wieże, nowa zakrystia i kaplica oraz został ostatecznie ukształtowany transept. Oczyszczono i zasypano piachem kryptę pod kaplicą św. Antoniego (prawdopodobnie miejsce ostatecznego pochówku jednego z okolicznych rodów szlacheckich - okno do niej zostało zamurowane w 1995 roku).

Prace te przeprowadził ks. kanonik Kazimierz Sobolewski, długoletni proboszcz mińskiej parafii. Po rozbudowie fara uzyskała styl barokowy. Konsekracji przebudowanej świątyni dokonał w 1914 roku ks. arcybiskup Aleksander Kakowski.

Wiosną 1942 roku Niemcy zlecili właścicielowi zakładu ślusarskiego w Mińsku Maz. Wiktorowi Natorffowi zdjęcie dzwonów z wież kościoła celem zarekwirowania ich na rzecz wojska. Kilku parafian (nie znamy ich nazwisk) w porozumieniu z proboszczem ks. kanonikiem Władysławem Osińskim po zdjęciu dzwonów zdołało ukryć je przed wywiezieniem do huty. W roku 1945 ponownie wciągnięto je na wieże.

Zegarmistrz miński Lucjan Dąbrowski w 1946 roku ufundował jako votum dziękczynne za szczęśliwe przeżycie przez jego rodzinę okresu wojny i okupacji zegar ścienny do kościoła. Szafkę do tego czasomierza wykonał mistrz stolarski Wincenty Szczypiorski (ojciec piszącego te słowa).

Pod koniec lat 70-tych wykonano w kościele centralne ogrzewanie, a w 1979 roku całe wnętrze świątyni wraz z ołtarzami zostało odnowione w kolorach bieli, ugru i złota przez artystę malarza z Krakowa, Jana Mitkę. Na zewnątrz wykonano nową elewację w tynku wapiennym. W latach osiemdziesiątych położono nową posadzkę z szarego marmuru. Prace te podjął i ukończył ks. prałat Henryk Klizner.
Ks. prałat Stanisław Wołosiewicz, w latach 1994-1995, pokrył dach kościoła blachą miedzianą. Zmieniono również kształt wieżyczki sygnaturki, nawiązujący po jej nowym wykonaniu do rysunku wież fary.

W 1996 roku wykonano izolacje pionową fundamentów świątyni i ich odwodnienie. Renowacje wież kościoła i pokrycie ich blachą miedzianą rozpoczęto i zakończono w 1998 roku.

Z inicjatywy ks. prałata Stanisława Wołosiewicza, w 1998 roku, w pomieszczeniach w lewej wieży świątyni, wykonano kaplicę Matki Bożej Dobrej Śmierci. Kaplicę tę poświęcił 13 maja 1998 roku ks. biskup Stanisław Kędziora.

W kościele znajdują się następujące zabytki:

1. dwa ołtarze boczne (św. Antoniego Padewskiego i Matki Boskiej Anielskiej),
2. ołtarz główny z przepięknym XVII-wiecznym Krucyfiksem rzeźbionym w drzewie,
3. chrzcielnica,
4. ambona
5. i kropielnica przy środkowym wejściu z XVIII wieku
6. oraz żyrandole mosiężne z tego samego okresu.

Obraz św. Antoniego Padewskiego w lewym bocznym ołtarzu namalował ks. prałat Marceli Karpiński. Został on w 1993 roku poddany konserwacji. W maju 1995 roku ołtarz ten został również poświęcony Bożemu Miłosierdziu. Wobec tego obraz św. Antoniego Padewskiego stał się obrazem ruchomym, mogącym być zamienianym na obraz ''Jezu, ufam Tobie'', który namalowali artyści malarze - Ewa i Kazimierz Kawa z Krakowa.

Szczególną czcią wśród wiernych cieszy się wizerunek Matki Boskiej Anielskiej zwany też Matką Boską Mińską lub Panią Hallera. Umieszczony jest on w prawym bocznym ołtarzu, namalowany na płótnie przez art. mal. Jana Czesława Moniuszko (1853-1908), w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Jest więc bodajże ostatnią pracą tego artysty. Twórca nazwał go wizerunkiem Panny Maryi Dziewicy ulatującej z Aniołkami.

Jak głosi ustna tradycja, do twarzy Matki Boskiej pozowała malarzowi, na jego prośbę, piękna mińszczanka, pani Janina z Hirszenfeldów Krycka.
Wiele wot wiszących obok ołtarza świadczy o licznych łaskach uzyskanych przez wiernych za wstawiennictwem Matki Boskiej Mińskiej. Niestety księga cudów i łask nie była, i nie jest do tej pory prowadzona.

1. Z wizerunkiem tym związana jest postać gen. Józefa Hallera, który jako dowódca frontu północno-wschodniego armii polskiej w wojnie polsko-bolszewickiej, modlił się przed nim 12 sierpnia 1920 roku wraz ze swym sztabem o zwycięstwo naszego oręża.
2. To właśnie przed tą Madonną, 17 sierpnia 1920 roku, razem z nuncjuszem apostolskim mon. Achillesem Ratti (późniejszym Papieżem Piusem XI) dziękował za odniesioną wiktorię i prosił o dalsze sukcesy Wojska Polskiego.
3. Przed tym obrazem w mrokach okupacji modlili się tradycyjnie po złożeniu przysięgi wojskowej nowo przyjęci do szeregów żołnierze AK i NOW.

W 1959 roku ks. prałat Stanisław Kowalski poświęcił ten ołtarz także Matce Boskiej Nieustającej Pomocy. Wizerunek Matki Boskiej Mińskiej stał się więc obrazem ruchomym, skrywającym za sobą w estetycznie wykonanym wnętrzu, niedużych rozmiarów kopię tej bizantyjskiej ikony.

W chwili obecnej trwa konserwacja obrazu Matki Boskiej Mińskiej, która niebawem zostanie ukoronowana. 
Najstarsza świątynia mińska stanie się więc jednym z licznych na polskiej ziemi Sanktuariów Maryjnych.

 

Odpust parafialny przypada na uroczystość Narodzin Najświętszej Maryi Panny. Od 1992 roku parafia należy do diecezji Warszawsko - Praskiej.

---

Źródła i literatura:

1. M.Benko, ''Dawne ośrodki miejskie południowego Mazowsza prawobrzeżnego''
2. /Ochrona Zabytków, r. IX z. 4, s. 205-234/
3. ''Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421-1971'', pod red. J.Kazimierskiego, W-wa 1976.
4. Kronika parafii Narodzenia NMP w Mińsku Mazowieckim.
5. J.Łukasiewicz, ''Krótki opis historyczny kościołów parafialnych w dawnej diecezji poznańskiej'', tom III, Poznań 1863.
6. ''Sprawa historii Mińska Mazowieckiego'', List E.Hamberga do Ministra Kultury, prof. A.Krawczuka, 31 maja 1985 r., maszynopis.
7. W.Rudziński, ''Właściciele Mińska w świetle dokumentów'' /Rocznik Mińska Mazowieckiego, z. 1, s. 7-21/.
8. K.Szczypiorski, ''Historia kościoła pod wezwaniem Narodzenia NMP'' /Rocznik Mińska Mazowieckiego, z. 1, s. 29-32/.
9. K.Szczypiorski, ''Sanktuaria Maryjne w Polsce - Mińsk Mazowiecki''. Zorza - rodzinny magazyn katolików, nr 32/33, 12-19 sierpień 1990 r., s. 24/.

MSZE ŚWIĘTE

NABOŻEŃSTWA OKRESOWE

NASZE GROBY

WARTOŚCIOWE STRONY